Um typhussóttina eða taugaveikina er menn kalla hjer á landi, orsakir hennar og meðferð

laugaveik na
Av. 1860.

SR

| Um | |
MYPHUSSÓTTINA,

MAVGAVEIKINA,

er menn kalla hjer á landi,

orsakir hennar og meðferð.
1 ae ! E ii

Stutt leiðbeining fyrir almenning, er eigi nær til læknishjálpar,

Á | S af
á landlækni Dr. J. HJALTALÍN.
Zan St eð
=
; LANDSBÓKASAFN

A

Prentað á kostnað hins opinbera.

„1860.

a ja

s.

607 3

Um typhussóttina eða taugaveikina,

er menn kalla hjer á landi.

Orsakir hennar og meðferð.

Stutt leiðbeining fyrir almenning, er eigi nær til læknishjálpar.

Veiki sú, er gengur hjer um land, og almennt nú á dögum kallast
taugaveiki, var áður nefnd, og finnst í ritum lækna hjer kölluð landfar-
sótt, og er það í rauninni eðlilegra nafu en það, er nú við gengst, þó
- engan veginn samsvari það eðli sjúkdómsins. Jeg ætla mjer að hafa
hið almenna nafn, sem við haft er nærfellt um allan heim, en það er
„Typhus“nafnið, því undir þessu nafui finnst sóttin hvervetna í útlenzk-
um bókum. *

Sótt þessi hefur lengi haft aðsetur sitt hjer á Íslandi, og varla hygg
jeg nokkurt það land í norðurálfu heims, hvar hún hafi verið að tiltölu
eptir fólkstali jafnalmenn, sem hjer; enda sýnist hún hvervetna hafa auk-
izt, þegar fólkið hefur fjölgað, og svo er enn. Um hana er opt getið Í
annálum vorum og árbókum, og er þá optast kveðið svo að orði, „að
sótt mikil hafi gengið í landinu“.

Þó sótt þessi sje álitin sjerstakur sjúkdómur, og hún sje það í raun
og veru, þá ber þess þó að geta, að hún hefur ýmsar tegundir, og eru
einkum 2 hinar almennustu; kallast önnur þeirra „næma typhussóttin“
(Typhus contagiosus), en hin síðari „innýfla typhussóttin“ (Typhus abdo-
minalis), og er hin fyrri hin almennari optastnær, einkum þegar veikin -
grípur mjög um sig.

' N

Einkenni typhussóttanna.

Typhussóttir þær, er nú var um getið, hafa hver um sig sjerstakleg
einkenni, og verður því lýsing þeirra nokkuð á ýmsa vegu, því þó ein-
kennunum beri víða saman, þá eru sjerstakleg aðaleinkenni, er nauðsyn-
legt þykir að taka eptir, einkanlega sökum þess, að meðferðin á sjúk-
dómum fer“ nokkuð á ýmsa vegu, eptir því, sem einkenni þessi benda á.

1. Einkenni næmu typhussóttarinnar.

Til að átta sig í sóttinni, er henni skipt í ýms tímabil, og eru þau
- almennt talin 5; en þau eru þessi:

4

1. Undirbúnings-tímabilið byrjar með því, að menn finna
sig veiklulegri en vanalega, þá er menn höfðu fulla heilsu; loptið bítur
meir á menn, þeir eru lingjörðari en vanalega, og þola illa, alla stranga
vinnu. Þessu fylgir nokkurs konar deyfð. í sönsunum með höfuðverk,
svíma, ógleði og streng yfir um lífið fyrir neðan bringsmalirnar, hægða-
leysi eða harðlífi, með hvítleitri tungu. Þetta tímabil getur verið ýmis-
lega langt; á sumum varir það einungis 4 daga, en á sumum í viku eða
lengur. Á. þessn tímabili er mjög bágt að þekkja sóttina frá ýmsum öðr-
um lasleikum, einkum þeim, er koma af innkulsi eða ofmikilli áreynslu.

'2. Býrjun sóttarinnar: Sóttin byrjar altjend með meiri eða
minni kölduhroll, sem varir lengur eða skemur, og fylgir honum hiti,
með hörðum og tíðum slagæðaslætti, svo að slagæðin slær 90-—100 eða
jafnvel þar yfir á hverri mínútu; andardrátturinn verður þungur og fljót-
ari en vanalega; augun rauð, líkt sem sjúklingur hefði grátið; þyngsla-
höfuðverkur, ýmist í enninu eða hnakkanum, og fylgir þá hvervetna verk=
ur í bakinu, hnakkanum eða mjóhryggnum; matarlystin er horfin; tungan
er hvít, líkt og farði. væri á henni, og sjúklingar hafa hvervetna tregar
eða engar hægðir, þó ber við, að þessu fylgir stundum niðurgangur.
Sjúklingar hafa magnleysistilfinning í öllum kroppnum, með þyngslum fyrir
brjósti, hósta og tíðum andardrætti, og þá svimar mjög, ef þeir ætla að
sitja uppi, eða fara á fætur; finnst þeim þá eins og ætli að. svífa að þeim,
og þeim líði við ómegin; strengurinn, sem fyr var um. getið fyrir bring
smölunum vex þá og hvervetna, með klýju og á stundum uppköstum; þessu

fylgir svefnleysi eða órólegur svefn, með draumórum, en þó er meðvitund
þeirra á þessu tímabili sjaldan skert, er þeir eru vakandi. Tímabil þetta
varir 2 eða 3 daga, og þá byrjar:

3. Útsláttartímabilið (stadium eruptionis). Það.er auðkenni-
legt við brjóstþyngslin og hóstann, er þá fara vaxandi, ef. áður hafa verið,
með litlum slímuppgangi, líkt og í kvefsótt; koma þá rauðir dílar um
hörund, einkum handleggi og fætur; dílarnir eru opt óljósir, einkum sje
hörundið eigi hreint, en stundum eru þeir hárauðir eða lifrauðir, líkt og
flóabit væri. Opt fylgir útslætti þessum þrotavera á hálsinum neðan undir
eyrunum, líkt og eptir innkuls. Þégar útsláttur eða flekkir þessir eru
komnir í-ljós, verður hóstinn ljettari og lausari, en höfuðverkurinn vex þá
eigi sjaldan að því skapi, og verður að rugli eða rænuleysi. Sumir sjúk-
lingar verða eins og hálfóðir og vilja fara á fætur, en aðrir liggja agn-
dofa, hálfmóka eða símóka, eins og í nokkurs konar doða. Þessi ein-
kenni vara 2 til 4 daga, en þá kemur: Sð) í

4. Veiklutímabilið (Stadium = Tímabil þetta byrjar
á 7. eða 9. degi, allt eptir því sem sóttin er stríð, og hvernig hún hefur
verið meðhöndluð í fyrstu; útslátturinn er þá hvervetna horfinn; sjúkling-
urinn verður eins og doðafyllri, magnlausari og aumari, og þolir varla,
að á sjer sje tekið; sumir finna þá mjög til sóttarinnar, með þyngslum og.

=

ð

verkjum í öllum líkamanum, en aðrir liggja agndofa, og vita ekkert, hvað
í kringum sig fram fer. - Sumir fá þá ofsjónir, og hafa hljóm fyrir eyrun,
eða daufheyrast mjög. - Hitinn á hörundinu er nú ákafur, líkt sem brennandi,
tungan optast þurr, með móleitri skán, og hin sama skán sezt á varirnar.
Stundum springur tungan, og koma í hana eins og smárifur, en alla-jafna
er hún rauðleit á röndunum og í broddinn. Þá sezt og allmikið slím í
háls og kverkar, og veitir þeim örðugt að renna niður. - Magnleysið í
kroppnum vex; hendur og fætur skjálfa af óstyrk, og stundum veitir þeim
örðugt, að kasta af sjer þvaginu. Slagæðin verður á mörgum ákaflega
fljót, en lítil, veik og eins og óregluleg; margir þola nú eigi að liggja, nema
á bakinu, og eru hvervetna svo magnlausir, að það verður að snúa þeim,
eða bera þá rúm úr rúmi. Á þessu tímabili hafa sjúklingar optar nokk-
urn niðurgang en harðlífi, en þó ber það við, að sumir hafa allt af harð-
lífi, meðan sóttin varir, og þarf þá annaðhvort að setja þeim stólpípu; eða
gefa þeim inn. Stundum eru öll þessi kennimerki, sem nú voru talin,
stundum að eins nokkur af þeim.

5. Tímabilið eða umbreytingartímabilið Fraðsuri criseos) er opt-
ast auðkennilegt að því, áð þá er sjúklingur lakastur, það sem hann hef-
ur verið í sóttinni; öll kennimerki sýnast þá eins og aukast; slagæðin
verður ákaflega fljót, lin og óregluleg; doðinn vex nú, hafi hann eigi verið
algjörður áður, og sjúklingur liggur í nokkurs konar stríði, er optast end-
ast með rólegum doðasvefni, er varir í 6—12 tíma. Hörundið svitnar,
verður eins og mýkra átektar, og eptir þennan svefn fær sjúklingur betra
ráð og fer að vita af sjer, verður slagæðin þá reglulegri og seinni, og
allt snýst nú smátt og smátt til. bata; einmitt. á þeim tíma, er hann var
í hvað mestum háska staddur. Af þeim, sem látast, deyja fæstir á þessu
tímabili, heldur á hinu 3. eða 4. Gengur þetta tímabil fljótar eða seinna
yfir í batann, er optast kemur smásaman, en aldrei allt í einu.

Nú þótt þetta sjeu aðaleinkennin á hverju tímabili fyrir sig, þá mis-
muna þau mjög á ýmsan hátt. Stundum eru að eins sum þeirra kenni-
leg á sjúklingi og stundum öll. Tímabilin vara og stundum allt að viku,
stundum að eins 2--3 daga; því er auðsjeð, að nákvæma eptirtekt þarf til,
að geta aðgreint þau og sjá fullkomlega hvernig þau haga sjer.

2. Innýfla-typhusveikin (Typhoiden).

Þó sótt þessi í raun og veru sje náskyld hinni fyrri, þá mismunar
hún þó frá henni á ýmsan hátt, eins og nú skal greina.

Menn skipta sótt þessari í 5 tímabil, og hefur hvert af þeim sín sjer-
stöku merki, og eru hin helztu þeirra þessi: í

1. Undirbúningstímabilið í sótt þessari byrjar optast nær með
matarólyst og limpu. Mönnum finnst, sem sjeu þeir ljemagna, og optast
hafa þeir höfuðverk, einkum framan í höfðinu; höfuðverki þessum fylgir
Ýmist harðlífi, eða harðlífi blandaður niðurgangur, er sýnir sig á þann
hátt, að stundum hafa menn mjög tregar hægðir, en annað veifið niður-

6

gang, með verk í lífinu, einkanlega hægra megin fyrir neðan naflann:
Tungan er þá hvervetna þakin hvítri eða gulleitri. skán, og menn kvart
yfir óbragði í munninum. Þegar þetta hefur varað í nokkra daga, þá
byrjar sjálf sóttin með sterkum kuldahrolli, og fylgir honum hiti og
„beinverkir. Varir kuldahrollurinn stundum við og við í 2 eða 3 daga, og
er einkum lakastur undir kveldið; honum fylgir þorsti og hiti eða brenn=
andi tilfinning í hörnndinu. Lífæin verður óð og slær frá 90—100 á
mínútunni. Á 4. degi þessa tímabils verður sóttin hvað megnust. Tung-
an verður þá enn nú óhreinni, en er rauð á röndunum og framan í brodd-
inum. Þeim finnst smekkurinn í munninum ýmist smeðjulegur eða bitur,
og mikið seigt slím kemur í munn og kverkar þeim, er stundum ollir
klýju og uppsölu. Hvervetna hafa þeir streng nokkurn fyrir bringsmöl-
unum, og sje þrýst á lífið um naflann, svo innýflin eins og ýtist upp á við,
þá vesnar strengurinn; með honum vex og höfuðpínan, magnleysið og
sóttin; og fylgir því þá meir eða minna ringl eða doði.

2. Tímabil. Á millum 7. og 8. dags, frá því sjúklingur fyrst fór

að kenna til veikinnar, merkja menn optast nær meiri eða minni þrota í
lífinu, og sje þá stutt á lífið neðanvert við naflann hægra megin, þá finnur
sjúklingur til eymsla, sem stundum eru svo sár, að hann eigi þolir, að
maður styðji fast á lífið. Leggi menn nú flatan lófann á lífið á þennan
stað, finna menn, að lífið er frábrugðið því, sem vanalegt er. Það er eins
og það sje vökvi eða vindur í görnunum, sem færist undan lófanum, og
lífið er eins og þjóttulegra, en á heilbrigðum er vandi til. Sjúklingar
missa nú hvervetna ráðið; andlitið roðnar og þrútnar, og augun veréa
rauðleitari en vanalega. Sóttin tekur sig, eins og fyr er um getið, eink-
um á á kveldin með hörðum og tíðum slagæðaslætti, óráði og kippum,
sem fylgja þyngsli fyrir brjósti, óður andardráttur. og tíður. Þeir, sem
deyja á þessa tímabili, fara annaðhvort úr þyngslum fyrir brjóstinu eða

í nokkurs konar taugateygjum. |

3. Tímabilið þekkist á því, að þá minnka kraptarnir enn nú meira;
sjúklingar liggja þá opt agndofa, og geta sig ekki hreift. Slagæðin er
ákaflega óð, og slær frá 100— 120 í mínútunni. Hún verður þá veik, ó-
regluleg, lætur ljett undan fingri, þegar á hana er þrýst. Hörundið er
„ þurrt og svitalaust, en hendur og fætur kólna hvervetna framar venju.
Flestir sjúklingar hafa á þessu tímabili allmikinn og tíðan niðurgang,
svo rúmið verður, sem menn kalla, eigi varið; tungan verður þurr og er
þakin brún-móleitri skorpu. Varirnar verða og þurrar ogdökkleitar, þegar
sóttinrer mjög illkynjuð; munnurinn fyllist af slími, og sjúklingar eiga mjög
bágt með að rjetta út tunguna; magnleysi þeirra sýnir sig í því, að hend-
urnar skjálfa, og eru þeir opt að klóra með þeim í dýnuna; sumir eiga
bágt með að renna niður, sökum slímsins í munninum, og opt veitir á
þessu tímabili örðugt, að veita þeim aðra næring en ofurþunnt saup, t.d.
mysu eða hafrasúpu, og þá lítið í einu. Flestir sjúklingar hafa á þessu

7

tímabili litla meðvitund um ástand sitt, en þó kemur það fyrir, að þeir
vita allt af af sjer og finna allan þunga sóttarinnar, stynja þeir þá hver-
vetna, kvarta um ákaft magnleysi með beinverkjum og fjarskalegri þreytu
í öllum líkamanum; þeir fá heyrnardeyfn og verða linir í máli með skjálf-
andi röddu. Sumir sjúklingar sofa nú allt af, eða liggja í nokkurs konar
móki; en aðrir eru svefnlausir og mjög órólegir á nóttum; hafa þá of-
sjónir með rugli eða hálfgjörðu æði. „Aðrir fá hixta og óhægð fyrir brjóst-
ið, svo menn hyggja þeim eigi líf. Þeir hvítna þá upp í andliti, og
kviðurinn blæs upp (Meteorisme). Samfara þessu heldur niðurgangurinn
ýmist á fram eða stoppar á millum, og kemur svo aptur að stuttum tíma
liðnum. Hann er: ýmist gráleitur, gulleitur eða svartleitur, og hefur mjög
vondan daun; skoði menn hann nákvæmar, sjást í honum smá-vogagnir,
og er hann blandaður með móleitu slími, sem einstaka sinnum fylgja
svartleitar blóðdrefjar. Lengd þessa tímabils er óákveðin; stundum byrjar
það 11., 14. eða 17. dag sjúkdómsins, og endar eigi fyr en þann 21.,26.
eða 28.,'og fylgir því hið

4. tímabil; .það þekkist á því, að þá Törða öll áður talin merki
vægari; niðurgaugurinn verður sjaldgæfari; skorpan á tungunni og vörun-
um losnar; slímið í hálsinum og munninum verður minna, og slagæðin
verður reglulegri og seinfarari. Slímið í í lungunum, sem' áður var seigt
og fast, verður nú lausara, og gengurliðugar upp frá brjóstinu. Þeir sjúk-
lingar, sem hafa haft mikið óráð og svefnleysi, fara nú: að verða rólegri,
og. fá væran svefn, en hinir, sem lágu í sífelldum doða, rakna eins og úr
rotinu og koma til meðvitundar. Þorstinn, sem á fyrstu tímabilunum var
svo sterkur, verður nú minni, og þá fer einsog að langa í mat. Hörundið
verður þvalt, og þeir fá hægan svita á kveldum og á nóttunni. Á sumum
werður sviti þessi allmegn, svo við þarf að gjöra, eins og síðar skal segja.

5. Tímabilið“er eigi annað en áframhald þess tímabils, er nú var
rætt um. Batinn, sem í því var sýnilegur, verður nú ljósari og ljósari.
Sjúklingar fara að fá matarlyst; þeir fara smátt og smátt að stirkjast, og
allt verður þannig í stöðugu áframhaldi með bata, ef allt fer Í rjettu lagi.

Því miður vill það opt til, að batinn á þessu tímubili er stopulli,
en menn hyggja, einkum ef sjúklingar eru óvarkárir með matarnautn eða
áreynslu og getur það valdið hins mesta skaða og orðið bráðhættulegt,
ef svo, vill til. „Þetta kemur af því, að í sótt þessari koma, eins og áður
er:ums> getið, sár í smáþarmana, sem hvervetna eru lengi að gróa, geta
þau því hæglega ýfzt upp við óhentugt mataræði, offljóta áreynslu,
innkulls eða annað því um líkt, og verður það þá opt sjúklingi að bana,
ef eigi. er mesta varkárni við höfð í mataræði hans.

Bæði í þessari sótt og hinni fyr umgetnu kofa opt legusár á menn,
annaðhvort á bakið, lendarnar eða lærhnúturnar; þau byrja með rauðum
blettum, eða smábólum, og verða opt fyr en varir að djúpum og illkynj-
uðum' graptrarsárum ; hættast er við, að þau komi, hafi sjúklingurinn leg-

{

A 8

ið. í hörðu og slæmu rúmi, eðá hafi menn forsómað að búa um hann dag=
lega, eins og vera ber; þá er og þvagtregða á slíkum sjúklingum eigi
sjaldgæf, einkum á hinu 4. tímabili, meðan A eru sem "Veikastir.
st Tilefni typhussóttanna. it

Um tilefni typhussóttanna er það að segja, að þau geta verið mjög
margvísleg, og eru þau stundum svo samtvinnuð, að örðugt veitir að kom
ast eptir hvert, þeirra hafi mest ollað sóttinni, eða hvort það er einmitt
samtvinningin af þeim, er hefur gjört það. Hið langalmennasta tilefni
til allra typhussótta er óhreint lopt í húsum inni, sem menn draga í
sig á næturþeli, þar, sem margir liggja.og sofa saman í litlum herbergj-
um. Þetta kemur þar af, að maðurinn útdampar úr líkama sínum feyki-
mikið af gufu, og finnast í henni ýmisleg efni, er geta orðið skaðvænleg
fyrir aðra menn, þá er það kemst inn í þá við andardráttinn. Nú með
því allir þurfa tiltekinn skamt af lífslopti, sem dregst inn í þá með hverj-
um andardrætti, þá flýtur þar af, að þegar menn draga inn í sig óholla
gufu af hverju helzt tægi sem er, þá getur þetta valdið ýmsum óheilindum
í líkamanum, en lífsloptið verður því minna í hverju herbergi, því meiri
gufa sem þar er af dýrum eða mönnum. Af þessum rökum er typhus-
sóttin hvervetna mjög almenn á öllum þeim stöðum, hvar fjöldi manna
er saman kominn á næturþeli, svo sem t. a. m. í herbúðum og herskip-
um, Í fangelsum og á loptlitlum spítölum. Þessa hina sömu orsök tel jeg
mest valda því, að hún er svo algeng hjer á Íslandi, bæði í baðstofum
og sjóbúðum, þar sem mannþröngin er meiri, en svarar stærð herbergjanna.

Það er meining allra lærðra manna nú á dögum, að hverjum full-
orónum manni veiti eigi af 300 teningsfeta af heilnæmu andrúmslopti,
eigi maðurinn að „geta verið með fullri heilsu, og það er sannreynt og
margstaðfest, að bæði kólerusóttin og typhussóttin útvelja sjer allajafna
þá staði, þar sem margt fólk er samankomið í þröngum herbergjum, og láta
alloptast eigi undan, fyr en flestir af þeim, er þar hafa verið, eru veikir
eða dauðir, sje fólkinu eigi fækkað í herberginu í tækan tíma, eða loptinu
svo ótt og fullkomlega hleypt inn í þau, að gufurnar af þeim, sem inni
eru eigi mái að staðnæmast í herbergjunum.

En eins og andrúmsloptið í þröngum herbergjum getur í sjálfu sjer
valdið. sóttnæmi, sökum. þess það er orðið óhollt, þannig verður óg óholl=
ustan því meiri, ef aðrar gufur utan að styðja þar að, t-d. þegar óhóllar
gufur af einhverjum rotnuðum efnum blandast í loptið, eins og opt: má
verða, þar sem strangur þrifnaður eigi er um hönd hafður. Þannig eru og
gufur úr jörðu, úr jarðhúsum og bæjum mjög svo óhollar, og geta gefið
tilefni til sótta, og líka hafa menn fundið, að daun af rotnuðum við gjöra
hið sama. Það er og mjög ískyggilegt, þegar bleytupollar eða forir geta
gefið daun af sjer í húsum, því efni þau, sem dauninn leggur af, eru
skaðvænleg sóttartilefni, nái þau að komast inn í lungun með andardrætt-
inum. Það er auðvitað, að sóttartilefni þau, er nú voru talin, eru því hættu-

9

legri, þegar aðrar orsakir styðja að hinu sama; en til þeirra má telja: ó=
þrifnað allan, skemmda fæðu, skemmt neytzluvatn, óhóf í mat og drykk,
drykkjuskap, reiði, gremju, og allar óþægilegar geðshræringar; þí er og
innkuls opt stuðlandi að því, að sóttin brýzt út á mönnum, þegar áður-
talin tilefni hafa verkað á þá; kemur það af því, að útdömpunin stöðvast,
svo hin skaðvænu efni, sem komin etu inn í blóðið, ná eigi að komast út
úr líkamanum. það er sannreynt, að mannlegur líkami útdampar á hverj-
nm degi, bæði út um hörundið og lungun, allt að 2 pund. vigt af gufu-
efni, er þurfa að komast út úr líkamanum; stöðvist nú þessi útdömpun,
annaðhvort sökum óhreininda á hörundinu, svo dampinn nær eigi að kom-
ast út um svitaholurnar, eða þá af kulda, sem kiprar svitaholurnar saman,
þá getur þetta gefið tilefni til ýmislegra hættulegra sjúkdóma, og einkum
má það vera, eins og allir sjá, á þeim mönnum, er hafa fengið mikil ó-
hreinindi inn í blóðið, annaðhvort af óhollu lopti óhollri skemmdri fæðu,
eða slæmu neyzluvátni.

Það: er trú margra manna, að typhussóttin komi hvervetna á menn
við sóttnæmi, og má eigi með öllu neita, að svo muni vera á stundum, en
þó er það víst, að sóttnæmi frá öðrum veldur henni lángtum sjaldnar en
menn halda. Menn hafa einkum þótzt finna þetta sóttnæmi á því, að það
er almenn reynsla, að þar sem typhussótt kemur á bæ, þar tekur hún
hvervetna hvern af öðrum; og halda menn því, að. sóttin fari úr einum í
annan. Þetta getur og.átt sjer stað, en þó mun hitt almennara, að sóttin
komi á fólkið, af því loptið af einhverri af hinum áðursögðu orsökum er
skaðvænlegt og næmt; eða hefur vesnað við það, að einn eða fleiri lögð
ust á bænum, og er þá ómögulegt að vita, hvort sóttnæmisefnið liggur
meira í útdömpun sjúklinganna, en í einhverjum óheilnæmum gufum, er
finnast í herbergjunum, eða í hvorutveggja; þetta eru menn þó sjaldnar
svo hræddir við, sem vera ætti, heldur ímynda menn sjer, að sóttarefnið
fari í svip beinlínis af hinum veiku í þá heilhrigðu. Slík færsla á sóttar-
efninu á sjer, eins og nú var sagt, langtum sjaldnar stað, en menn halda, en
hitt er auðvitað, að menn við að sofa eina nótt eða lengur í óhollum her-
bergjum, þar sem veikir liggja, geta fengið í sig nægt sóttarefni. Til.að-sanna
þetta þarf jeg eigi annað en benda á, hve óskapa-mikið lopt lungun draga
ísig á hverju dægri; en þetta hafa menn fundið á þann hátt, sem nú skal
greina. Fullorðinn maður dregur að sjer loptið 20 sinnum á hverri mínútu,
en með hverjum andardrætti fára inn í lungnn eigi minna en 20 tenings-
þumlungar af lopti, og verða það þá 400 'teningsþuml. á hverri mínútu.
Með því að leggja þétta saman, hafa menn fundið, að maðurinn í sól-
arhring dregur í sig eigi minna en 36 stórámur af andrúmslopti, og er
hjer af auðsætt, hvílík kynstur af óhreinindum geta komizt inn í líkam-
ann á áðursögðum tíma, þegar andrúmsloptið er óhreint eður meingað ó-
hollum gufum.

Það var sú tíðin, að allir sjúkdómar áttu að koma við sóttnæmi áf

10

veikum mönnum, og þótti mönnum því fremur öllu ríða á því, að hindra
samgöngur milli veikra og heilbrigðra. Nú sjá menn, að menn hvervetna
hafa leitað langt yfir skammt, og að sóttnæmið liggur þar, er menn minnst
væntu, sumsje í áðursögðu óhreinu andrúmslopti. Það er að vísu satt,
að ýmsir sjúkdómar, t. d. bólan og meslingar, koma hvervetna á fólk við
sóttnæmi, 'en um margar aðrar sóttir gildir þetta langtum sjaldnar en
menn halda. í
- Um meðferð typhussóttarinnar.

Það er höfuðregla í meðferð typhussóttarinnar, að menn bægi frá
sjúklingi öllum skaðvænlegum áhrifum, því sje það gjört með nákvæmni,
verður sóttin hvervetna vægari, og deyðir fáa ef hún er eigi því illkynjaðri.
Nú með því að vont lopt hvervetna er talið með hinum helztu orsökum
til sóttar þessarar. þá ríður einkum á, að hreinsa loptið umhverfis sjúk-
linginn svo mjög, sem auðið er, og skeður það á ýmsan hátt, eins og nú
skal greina. Almennast er, að menn hreinsa loptið á þann hátt, að menn
iðulega hleypa í gegnum herbergi það, er sjúklingur liggur í, nógu og hreinu
andrúmslopti. eða menn við hafa lyf eða lopthreinsunarmeðul, sem hreinsa
og eyðileggja hinar sóttnæmu gufur umhverfis hina veiku. Sumir við hafa
og hvorttveggja, og veitir opt eigi af, að svo sje gjört, ef vel á að
fara. Til að hreinsa andrúmsloptið og minnka gufu í húsum inni, Kafa
menn hvervetna hjer á landi túður á baðstofum sínum, en slíkt er með
öllu ónóg, og gefur víða tilefni til þess, að loptið frá þröngum, sagga-
sömum og votum göngum, leggur því fremur inn í baðstofuna. Langtum
hentugra er að hafa opna glugga títt og opt á dag, þegur veður leyfir,
eða taka rúðu úr gluggum, er liggja andspænis hver öðrum. Hentugast
álít jeg hjer á landi, að menn vildu taka upp hinar svo kölluðu vindsmug-
ur (Ventiler), er nú almennt tíðkast í öðrum löndum, því þær gætu hjálpað
túðunum til að hreinsa loptið. Vindsmugur þessar skulu gjörðar á þann
hátt, að menn bora allstórt gat á gluggarammana á tveimur gluggum er
liggja andspænis hvor öðrum, og verður gat þetta að vera allt að þumlungi
í þvermál eða meir; má þær gjöra svo margar sem henta þykir, til þess
að loptið verði fullkomlega hreint og loka þeim með töppum þegar henta
þykir sökum of mikils súgs eða kulda. Það er eitt ráð, að hjálpa vindsmug=
unum til að hreinsa loptið, að hafa í þeim viðarkol, á þann hátt, að kolin
þó eigi að öllu hepti súginn; eru nýsviðin viðarkol einkum hentug til þess,
því þau hafa þá náttúru, að draga í smáholur sínar alls konar óheilnæmar
lopttegundir, og hefur þessi eiginlegleiki kolanna fyrst komið í ljós á seinni -
tímum ; kol, sem hafa orðið fyrir vætu, óg dregið í sig ýmsar lopttegundir,
eru óhæfileg, nema þau sjeu lögð á glæður að nýju, og þar eptir látin
kólna í hreinu lopti, áður þau eru látin í vindsmugurnar.

Margir hafa þann sið, að hreinsa loptið með því, að brenna eini
í sjúkrahúsinu, og er það bæði heilnæmur og góður vani, því það hjálpar
eigi alllítið til að eyða alls konar óhollustu-gufuefnum; þá eru ogtil ýmsar

11

lopttegundir, er eyða sóttnæmi og alls konar rotnunargufum í húsum inni,
og er klórloptið alkunnast og almennast við haft af þeim. Sá einfaldasti
máti að tilbúa lopttegund þessa er sá, að menn taka klórkalk og steytt
brennt álún í jöfnu hlutfalli, svo mikið sem henta þykir, og af þessu tekur
maður svo sem kúffulla teskeið í einn og lætur standa í herberginu, þar,
sem loptið skal hreinsa, og endurnýjar þetta eptir þörfum; en annar máti
er Sá, að menn kaupa púlver eitt á -apóthekum, er almennt kallast „hið
svarta klórpúlver“, taka svo sem kúffulla teskeið af því í einu, láta á botn=
inn á undirbolla eða talerk, hella þar á svo sem svari einni eða tveimur
teskeiðum af brennisteinssýru, og hræra svo í með dálitlum trjespaða. Klór=
gufa sú, er myndast á þennan hátt, er allsterk, og fá sumir hósta af henni,
og þyngsli fyrir hrjóst, ef mikil er; því þarf jafnan að gjalda varhuga við,
að hún verði ekki of megn.

Svo segja lærðir menn á seinni tímum, að gufa af nýbrenndum kaffe-
baunum sje mjög gott sóttvarnar-meðal og eyði sóttarefnum, sje hún látin
rjúka um herbergin. Af eigin reynslu hef jeg tekið eptir því, að sóttar-
lyktin hverfur hvervetna mjög fljótt við áðurnefnda gufu, og efast eigi
um, að eitthvað muni hæft í þessu.

En eins og það er áríðandi, eins og nú var sagt, að hreinsa and-
rúmsloptið um kring hinn veika, eins ríður og á, að halda honum sjálfum
hreinum, og að allt það, sem í kring um hann er, sje svo hreint, sem verða
má; einkum rúmföt hans öll, og ætti að skipta þeim og viðra þau, svo
opt sem auðið er. Jeg ímynda mjer og, að það væri harðla nauðsynlegt,
að sjúklingur þegar í öndverðri sóttinni væri allur þveginn úr ívið-volgu
vatni, því við þetta - opnast og hreinsast svitaholurnar, „svo. útdömpunin
verður því frjálsari, og þyrfti þá ef hörundið væri mjög óhreint, að við hafa
sápu með þvottinum.

Læknir nokkur í Parísarborg, er Píedaguel heitir, tók sjer Pa fyrir
aðalreglu, að halda öllum sóttarsjúklingum sínum svo hreinum, sem hann
gat; ljet hann opt og títt hreint andrúmslopt streyma í gegnum herbergin,
og rúmfötum ljet hann skipta tvisvar og þrisvar á dag; er það að orði gjört,
hvað fáir dóu hjá honum og hvað fljótt sumum batnaði; og þó slíku og
þvílíku sje mjög örðugt og opt ómögulegt við að koma hjer á landi, þá
ættu menn þó í sóttum þessum að kappkosta allt hreinlæti, eptir ýtrustu
kröptum.

Hvað meðalabrúkun í sóttum þessum viðvíkur, þá er hún vangæf
fyrir almenning, og opt batna þær, þó fá meðul sjeu við höfð, ef
þessa, er nú er frá sagt, hefur nákvæmlega verið gætt, og ef að menn
nota þau fáu meðul með skynsemi og þolinmæði. Það er því miður opt
siður fólks, að það hyggur sjer að kæfa sóttina með ákafri meðalabrúkun,
svo sem t. a. m. uppsölumeðulum, gratíu, camfórudropum, camfórubrenni-
víni eða öðru slíku, en slíkt getur, þegar svo vill verkast, haft hinar vestu
afleiðingar. það hefur hvervetna hjer á landi verið vani, að meðhöndla

12

landfarsóttir með uppsölumeðulum, en hann er mjög ísjárverður, og geta
meðul þessi opt orðið hættuleg. Langtum óhultari er brúkun búkhreins-
andi eða laxermeðala, einkum hafi sjúklingur, áður en sóttin byrjaði, haft
tregar. hægðir, og líka geta meðul þessi orðið til mikilla nota jafnvel á
beim, sem sóttin hefur byrjað á með niðurgangi.

Af öllum hinum mörgu laxermeðulum, er menn almennt við hafa hjá
oss, eru hin svo kölluðu laxersölt langhentugust í þessum sóttum. Það
eru einkum 2 af þeim sem almennast eru viðhöfð, sum sje „enska saltið“
og „glaubersaltið“. Skamtur handa fullorénum manni er vanalega 2 lóð,
og börnum milli 10 og 15 ára 1 lóð, en kvennfólki 1/%—2 lóð. Söltin
eru þá uppleyst í volgu vatni, svosem hálfum pela, og drekkur sjúlingur
það í einu. Í garhatyphus eru sölt þessi einkum heilnæm í byrjun sótt-
arinnar, og veitir allopt eigi af að hreinsa sjúkling á þennan hátt 3 eða 4
sinnum. Börnum, sem eru undir 10 ára, gefa menn hvervetna laxerolíu,
og er það að vísu ráðlegra, sjeu börnin mjög ung, en óhætt er þó, að gefa
flestum börnum, sem eru milli 5—10 ára, ', lóð af ensku salti eða glau-
bersalti, á þann hátt, sem nú var greint. Í hinum sóttnæma typhus þykir
mörgum læknum óþarfi að við hafa laxermeðul í byrjun veikinnar, en eigi
er það samkvæmt reynslu minni, því jeg hef nærfellt árar sjeð gagn af
þeim í þessum sjúkdómi og aldrei skaða.

Það hefur verið vani að hafa í þessum sóttum hið svo kallaða kæl-
andi púlver, er samanstendur af vínsteini og saltpjetri, af því menn ímynd-
uðu sjer, að það linaði sóttina. Aðrir brúka tóman vínstein, eða hinn svo
kallaða Cremor tartari, og er það langtum óhultara meðal, því saltpjeturinn,
sem er: í kælandi pulverinu, getur, ef svo ber undir, að mikið er gefið af
því, skemmt innýflin í innýflatyphussóttinni ; betra meðal en bæði þessi er
hin svo kallaða kælandi rauða febermixtura (Mixtura acida mineralis),
sem er tilbúin af 1 qvintini af þynntri brennisteinssýru og 12 lóðum af
vatni, með 2 lóðum af hindbersýrópi. Mixtúru þessa geta allir tilbúið á
þann hátt, er nú skal greina. Menn taka '% lóð af þynntri brenni-
steinssýru (ácidum vitrioli dilutum). og 24 stórar matskeiðar af hreinu
vatni, blanda þetta saman, og láta þar í 1 lóð.af muldu hvítasykri, þar
sem eigi er til hindbersýrópið, og má af þessari mixtúru, eins og af
hinni fyrtöldu, gefa meðalstóra matskeið annan eða þriðja hvern tíma; börn-
um frá 5—10 ára 2 teskeiðar, og yngri börnum en 5 ára 1 teskeið. Hag-
anlegast er að blanda mixtúru þessa, þegar hún er inngefin, með jafnmiklu
af hreinu köldu vatni, því þá er hún. þægilegri til inntöku.: Líka má við
hafa hana á þann hátt, að menn blaándi:svo sem svari 6 matskeiðum af
henni í þriggja pela flösku nærfellt fyllta með hreinu vatni, og láti sjúkling
smátt og smátt drekka af þessu, svo sem vænt:staup annanhvorn tíma,
svo flaskan sje útdrukkin með rúmu dægri. Sumir við hafa í stað þessa
þynnta brennisteinssýru í dropatali, og er þá mátulegt að gefa svo sem

13

svari 10 dropum af henni í fullri matskeið af hreinu vatni, eða þunnu
hafurseyði, hjer um bil annan hvorn tíma.

Nú þótt þetta meðal megi við hafa í báðum sóttunum, þá þykir
mörgum eiga betur við að hafa hina svo kölluðu salmiaksmiætúru í hinu
fyrsta og-öðru tímabili sóttnæmu typhussóttarinnar, einkum ef. að brjóst-
þýngslin eru mjög mikil. Meðal þetta er til búið af salmiaki, lakríssaft
og hreinu vatni, og fæst á lyfjabúðum, þegar menn biðja um salmiakmixtúru
með lakríssaft; af henni er gefið 1 matskeið annan eða þriðja hvern tíma
fullorðnum, en hálfu minna unglingum. þess ber að geta, að mixtúru þessa
ætti aldrei að gefa í silfurskeið, því hún gjörir skeiðina svarta, og skemm-
ist sjálf við, heldur skal hún gefin í hornspæni eða glerstaupi, í þeim skömt-
um, er nú var um talað, en sjaldan er ráðlegt að gefa hana lengur en 5—6
daga, því eptir þann tíma á hin súra rauða mixtúra langtum betur við.
Þegar sjúklingar í 3. og 4. tímabilinu fara að „verða mjög máttdregnir, er
ráðlegast að blanda súru mixtúruna við og við með Hoffmannsdropum, á
þann hátt, að menn gefi sjúklingi þrisvar eða fjórum sinnum á dag 20—30
Hoffmannsdropa í einni skeið af mixtúrunni, en eigi er vert að gjöra það,
nenia menn sjái að dragi mjög af sjúklingunum eða þeir sjeu sjerlega
máttvana. Þá er og almennt á þessum tímabilum, að láta duft. eitt, er
Chinin kallast, og sem er mjög styrkjandi meðal, í þessa súru mixtúru, og
eru þá vanalega látin í hvert pelaglas af því 10 eða 12 grön, og mixt-
úran elin á á þann hátt, sem áður er sagt.

Í byrjun typhussóttanna hafa sjúklingar hvervetna mikinn höfuðverk
og það ýmist framan í enninu, eða aptan í höfðinu, og leggur hann þá opt
niður eptir hnakkanum; þá er einkargott að viðhafa kalda vatnsbakstra á.
höfuðið, og sje klippt hárið, hafi sjúklingur mikið eða þykkt hár. Líka er
gott að þvo slíkum sjúklingum með njarðarvetti upp úr köldu vatni, en þó
ætti á vetrum kuldakulið að vera dregið úr vatninu, þerra þá síðan vel,
halda að þeim rúmfötunum, að þeir nái að dampa lítið eitt á eptir.

Þá er og annað ráð að lina höfuðverkinn, en það er að leggja súrdeig
við iljarnar, eða sennepsbakstra við kálfana, og eru bakstrar þessir tilbúnir
á þennan hátt: Menn taki mulin mustarð, svo sem 2 eða 3 kúffullar
teskeiðar, helli þar á ediki, eða sýru ef edikið vantar, svo úr því verði eins
' og grautur eða smyrsli. Þetta er síðan látið inní tvo þunna ljereptspoka,

og sjeu þessir pokar bundnir við kálfasporðana og látnir liggja þar, uns hör-
undið roðnar undir; gjalda verður samt varhuga við, að mustarðsbakstrar
- þessir liggi ekki of lengi, því þá geta þeir hleypt heimakomu í hörundið,
og er optast nær nóg að láta þá liggja svo sem svari 15 mínútum eða
hálfum tíma. Þegar sjúklingar í byrjun sóttarinnar hafa mikil brjóstþyngsli,
er og allgott að leggja slíka mustarðsbakstra á brjóstið, en eigi mega þeir
þó liggja lengur en svo, að hörundið roðni nokkuð undir.

Það hefur verið vani hjer á landi, að taka typhusveikum mönnum
blóð, en lítt gagnar það allflestum, og opt má það að miklu ógagni koma.

14

Blóð má í þessari sótt því að eins taka, að sjúklingur sje sterkur, á unga aldri,
og hafi sóttin gripið hann hastarlega, en hann hafi allmikil brjóstþyngsli hina
fyrstu daga sóttarinnar. Undir slíkum kringumstæðum skaðar það víst sjald-
an, þó sjúklingi sje opnuð æð, sje hann mjög blóðríkur, en aldrei skulu
menn þóláta blæða meira, en svari pela eða hálfri mörk. Þegar fer að
líða á sóttina eða fyrsta vikan er liðin, er blóðtaka nærfellt allajafna skaðleg,
og ættu menn að hafa það sem almenna reglu, að taka eigi typhussóttarveikum
„ blóð, nema á hinum fyrstu dögum veikinnar, og það því að eins að þeir sjeu
sterkbyggðir og blóðríkir.
Það ber opt að höndum, að menn í typhussóttum fá allmiklar blóðnasir
í byrjun sóttarinnar, og draga þær mjög máttinn úr sjúklingum, sjeu þær
tíðar og miklar; verður þá að stöðva þær með köldum bökstrum á ennið
og nefið, og gefa sjúklingi inn súru mixtúruna iðulega, eins og áður var sagt.
Þó typhusveikir menn, eins og áður er umgetið, hafi verið látnir lax-
era hina fyrstu daga veikinnar, þá ríður þó jafnframt á, að. viðhalda hægð-
um þeirra, svo að eigi nái slím og önnur óhreinindi að safnast fyrir í þörm-
unum. Í innýflatyphussóttinni er bezt að gjöra þettá með laxerolíu, og'er
nægjanlegt, þegar á sóttina líður, að gefa af henni svo sem svarar matskeið
á dag, þegar hægðir vanta til baksins. Í hinum seinni tímabilunum eiga
margir sjúklingar örðugt með að kgsta af sjer þvagi, en þetta lagast opt,
sjeu sjúklingi gefnir svo sem 15—20 Járndropar (Tinctura ferri muriatici)
í matspæni af köldu vatni. Stundum hverfur og þetta, „ef. menn leggja volga
brennivínsbakstra neðanvert á lífið fyrir ofan blöðrubeinið, og má til þess
hafa samanlagðan klút, sem sje vættur í heitu brennivíni. Aðrir af þessum
sjúklingum láta þvagið í rúmið, án þess að vita af því, og verður það mjög
skaðlegt, sökum þess það veldur afrifum og legusárum. Þetta linar og opt við
hina áðurnefndu járndropa, og kemur það af því, að dropar þessir stirkja
blöðruna: í báðum tilfellunum,-en hvortveggja þessi tilfelli koma af því, að
blöðruvöðvarnir eru veiklaðir; í hinu fyrra eru vöðvar þeir, er liggja við
botn blöðrunnar, linaðir, og getur hún því eigi hrundið frá sjer þvaginu;
en í hinu seinna er vöðvi sá, er lokar blöðrunni, magnlaus, og með því það er
náttúra járndropanna, að stirkja blöðruvöðvana, þá eru þeir meðal við báðum
þessum tilfellum, er þó við fyrsta álit virðast svo ólík, og andstæð hvort öðru.
Það ber opt við, að typhusveikir menn fá uppþembu allmikla um
lífið, með ropum, hixta og óhægð fyrir brjósti, og er þetta mjög hættulegt;
það kemur helzt á þá menn, sem óhreinindi hafa legið í þörmunum á um
lengri tíma, af því þeir hafa laxerað of linlega á hinu fyrsta tímabili. Þetta er
það vanalega, en þó getur það fyrir komið, að uppblásturinn í lífið komi hver
vetna, ef sóttin er mjög illkynjuð ; til að lina þessa uppþembu við hafa menn
hvervetna stólpípur af volgu vatni, bræddu smjöri og salti; en þær vilja all-
opt lítið stoða, þó þær að vísu sjeu betri en ekkert. Bezt hefur mjer gkfizt,
að blanda saman liðugum hálfpela af hafurseyði, einni matskeið af laxer-
olíu og 20 eða 30 dropum af terpentinolíu, og setja sjúklingi stólpípu með

A á ið

“

þessu, þarf stundum að ítreka þetta fleirum sinnum, og um sama leytið og það
er gjört, þá leggi menn klúta (compressur) á lífið, sem sjeu vættir í kamfóru-
brennivíni, eða kamfórubrennivíni blöndnu með þriðja parti af terpentinolíu.

Öllum typhusveikum mönnum er, eins og fyr var sagt, mjög hætt við
legusárum, einkum liggi þeir í slæmum rúmum, eða sje forsómað að búa
um þá svo opt sem verður, og verða legusár þessi hvervetna bæði leiðinleg
og hættuleg; til að fyrirbyggja þau, ríður mjög á, að vanda rúm og umbún-
ing hins veika, þvo af honum öll óhreinindi, ef á hann kynnu að koma,
annaðhvort af saur eða þvaginu, og gæta vel að, hvort eigi komi rauðir blettir
á llendarnar, bakið eða lærhnúturnar. Sjái maður slíka bletti, skal þegar
þvo þá úr köldu vatni og leggja á þá klúta vætta í kamfórubrennivíni,
en dugi það eigi, og komi sár þrátt fyrir þetta, þá er einkargott að baða
sár þessi með seyði af sortulyngi eða vallhumli, og má þá leggja á þau
klúta vætta í þessum seyðum, og stækki þau þrátt fyrir þetta, verða menn
að fá smyrsli þau, er eikarðarkarsalvi kallast, og leggja þau við sárin
daglega. Til að fyrirbyggja sár þessi, ríður, eins og nú var sagt, mjög
á því, að hafa vakandi auga á þessum sjúklingum, snúa þeim opt á hlið-
arnar og láta þá aldrei liggja mjög lengi í senn á bakið eða á sömu hlið=
ina. Það er venja sumra manna, að þeir vilja lækna sár þessi með blý-
hvítusalvi; en það er ógjörningur og getur orðið hættulegt fyrir sjúklinginn,
ef sárin eru stór og mikil um sig. Hafi menn eigi annað fyrir hendi, er
langbezt að brúka samanlagða klúta (compressur) vætta í hreinu köldu
vatni, og skipta þeim, þá er þeir þorna.

Hvað mataræði sjúklinganna snertir í þessum sóttum, þá er höfuð-
reglan, að láta þá að eins nærast á hinni allraljettustu og ljúffengustu fæðu.
Íbyrjun sóttarinnar og fram eptir henni mega sjúklingar eigi fá aðra fæðu,
en þunna drykki, annaðhvort af hafurseyði, grjónaseyði, nýmjólkurmysu,
eða nýmjólk, blandinni með jöfnum pörtum af heitu vatni, sem hefur soð=
ið; en af öllum þessum drykkjum mega þeir neyta svo mikiis, er þeir
hafa lyst til, einkum af hafurseyðinu, en það ætti að vera ljúffengt og eigi
mjög þykkt. Hafi menn eigi annað fyrir hendi en nýmjólk, þá er bezt
að velja hina ljúffengustu kúamjólk og blanda hana með soðnu vatni,
eins og nú var sagt, því sauðamjólk er þeim of þung. Þar sem menn
eigi hafa til hafurgrjón eða önnur grjón, mætti í stað þeirra brúka fjalla-
grös á þann hátt, að menn gjörðu af þeim seyði með mjólkurvatni, sam-
anblöndnu í því hlutfalli, er nú var greint; en eigi má seyði þetta vera
of þykkt eða kvoðulegt. Af allri þeirri sjúkrafæðu, er menn hafa hjer á
landi, virðist mjer nýmjólkurmysan hvervetna hin hollasta og haganlegasta,
og er mjer nærri geði að halda, að hún í sjálfu sjer sje meðal móti typh-
ussótt, því jeg hef sjeð allmarga menn, er hana hafa drukkið í meira lagi,
hafa gott af henni. Nú þótt þeir drykkir, er nú voru taldir, sjeu í sjálfu
sjer ljettvæg fæða, þá er þó hvervetna ráðlegast að láta sjúklingum nægja
þar með, þar til sóttin auðsjáanlega fer að rjena á þeim, og þá fer að

16 a
langa í megnari fæðu; þegar svo er komið, er lirein og Íjeit nýmjólk eða
seyði af ljettu kjöti, t. a. m. kálfakjöti, lambakjöti eða hænsnakjöti þeim
allra þjenanlegust, en þó skal þeim eigi leyft, að neyta mjög mikils í einu,
heldur skal þeim gefið það optar og minna í einu, en þó svo mikið, að
menn hyggi nægilega næring vera fyrir sjúklinginn, en þetta er, eins og
allir sjá, mikið komið undir aldri og ástandi sjúklingsins.

þá er og einfalt meðal, er jeg opt hef sjeð mikið gagn af í sóttum þessum, en

það er blóðbergste með sykri og mjólk í; það sýnist einkun að eiga vel við sjúklinga,
úr því 2 fyrstu tímabil sóttauna era líðin, og jeg hygg það yfir höfnð skaðlaust á öllum
tímabilum hennar. Einkum hef jeg samt tekið eptir, áð það hressir. og enduærir mest,
þegar kraptarnir þverra, og or þá að álíta sem nokkurs konar meðal, sem eptir eðli jurt-
ar þéssarar er bæði lífgandi og styrkjandi. það ber opt við, að þegar sjúklingar um
hríð allt af hafa fengið hina einu og sömu næring, t. a. th. hafurseyði, grjóhaseyði eða
vatni blandna nýmjólk, þá verða þeir opt leiðir á því sama, og skyldi því jafnan skipta
til við þá eptir því, sem lyst þeirra er til, og þeim sýnist helzt að verða gott af; má þá
annaðhvort hafa sína næringuna hvern daginn, eða eptir því, sem henta þykir. Í út-
löndum eru margir læknar mjög hræddir við að gefa typhusveikum mönnum nema sem
allraminnsta næringu, og hygg jeg suma af þeim gjöra það um of, eins og líka frakknéskir
og enskir læknar á seinni tíma hafa bent á. Menn mega samsje ekki gleyma því, að
sótt þessi eyðir mjög kröptum manna, og að Ómögulegt er að við halda kröptum sjúklinga,
sem litla eða enga næring hafa; en auðvitað er það á hinn bóginn, að sjúklingar þessir
hafa að öllum jafnaði enga rænu á, að segja til, hvað sig vanti. Menn skulu því eigi
áta sig blekkja á því, þó menn kynnu að lesa það í einhverri eldri eða nýjari lækn-
ingabók, að slíkir sjúklingar eigi enga næringu að hafa, því þetta geti orðið þeim skað-
legt, eins og jeg hef lesið í sumum lækningabókum, því slík aðferð getur veiklað, og dreg-
"ið svo úr sjúkling, að engin meðul fái honum viðhjálpað. En á hinu hóginn mega menn
eigi gleyma því, að það er hreinn ógjörningur, að gefa þessum sjúklingum nokkra þunga
eða strembna fæðu, meðan þeir eigi eru: nokkurn veginn orðnir lausir við sóttina, og
hafi náð sjer svo við hina ljettari fæðuna, að þeir þoli þungan mat, en þessa er naum-
ast að vænta fyr en apturbatinn er kominn á góðan veg, og þeir eru farnir að vera á
felli; ætti menn þá jafnan fyrst að byrja á ljettu kjötmeti eða fiski, en þó þola sumir:
lJettan blautanfisk, áður en þeir komast á fell, ef þeir fá eigi of mikið í senn.

Flestir menn hafa: í typhussóttum mikla löngun eptir að drekka kalt vatn, og má
eigi banna þeim það, en þó skal þess gætt, að þeir drekki aldrei mjög mikið í einu,
heldur minna og optar, óg verður hvervetna að velja þeim gott, hreint og nýsótt vatn,
Þegar brjóstþyngslin eru mikil í byrjun sóttarinnar, virðist hið kalda Þatn sturiðg eins
og að auka þau, og er þá ráðlegra, að láta þá drekka volga mysu vatni blandaða sú
brjóstta með sykri Í, en verði þeir leiðir á því, má og gefa þeim kalt vatn með kandís-
sykri í, svo að ívið-sætt sje. Í innýfla-typhussóttinni er sjúklingum á batavegi hvörveið
hætt við innantökum og verkjum í lífinu, einkum fái þeir megna fæðu eða of mikið í
senn af hinni Jjettari fæðunni. Við þessa verður að gjalda varhuga, og verða menn að
vera mjög: varkárir með mataræði slíkra manna. „ Hollast = þeim eratgipfil, af
mjólk eða mjólkurblöndnu vatni, og þunn kjötsúpa af ljettu kjöti, kali hænsna-
kjöt og soðinn eða steiktur nýr fiskur. Allir, sem era á batsýagi og el a á ról,
verða, auk þess sem nú vár sagt um fæðuna, að forðast alla Stepnn bæði Gt sálar og
líkama, og eins-eiga þeir að varast innkuls og'nautn áfengra drykkja, áður þeir I náð
sjer aptur, Kaffe, sem þó eigi má vera of sterkt, er þeim skaðlaust, ef það er í hófi

við haft. aða
Leiðrjetting: „bls. 71. 8 neðanfrá, les: mjógarnir eða mjóþarma

A